«Η παράξενη παρέα του Ορφέα» εμπνέει διπλωματική εργασία

 

Τα έμμετρα παραμύθια  για παιδιά, που αποτελούν ένα είδος ποιητικού λόγου με χαρακτηριστικά ωστόσο και από το χώρο της παιδικής μικροαφήγησης, ελάχιστα έχουν απασχολήσει τη φιλολογική έρευνα.

Η φιλόλογος Τριανταφυλλιά Δεληγεώργη, στο πλαίσιο της διπλωματική της εργασίας, «Έμμετρες αφηγήσεις για παιδιά» για το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, συγκέντρωσε, ύστερα  από  πολύωρη  ενασχόληση,  μελέτη και προσωπική έρευνα σε βιβλιοθήκες και βιβλιοπωλεία και  μέσα  στις ειδικές  συνθήκες  που βιώνουμε λόγω της πανδημίας ,ένα σώμα 36 τίτλων, Ελλήνων κυρίως δημιουργών, το σύνολο των οποίων μελετήθηκε, αναλύθηκε δε ένα αντιπροσωπευτικό δείγμα 16 εξ αυτών

« Η γνωριμία μου με το μαγικό κόσμο της παιδικής λογοτεχνίας ήταν ένα από τα θαυμαστά αποκτήματα αυτής της διαδρομής, που φτάνει πλέον στην ολοκλήρωσής της. Ούσα φιλόλογος περιπλανώμενη στο χώρο της ιδιωτικής εκπαίδευσης, όπου επικρατεί η απόλυτη εξειδίκευση στο πλαίσιο ενός άκρως ανταγωνιστικού και εξετασιοκεντρικού εκπαιδευτικού συστήματος, είχα χάσει κάθε επαφή με τη μελέτη λογοτεχνίας, πόσο μάλλον παιδικής και δη ποίησης. Έννοιες, δίχως υπερβολή, άγνωστες και ανεξερεύνητες, στις οποίες άρχισα να μυούμαι σ΄ αυτό το τριετές σχεδόν ταξίδι, όπου ωστόσο μου δόθηκε η ευκαιρία να ανακαλύψω μία πτυχή του εαυτού μου την οποία μέχρι πρότινος αγνοούσα: μία τάση προς τον έμμετρο λόγο και μία επιθυμία, από 'κει και πέρα, να σκαρώνω στιχάκια», σημειώνει στο πρόλογο της  η Τριανταφυλλιά Δεληγεώργη.

Ανάμεσα στα 16 έμμετρα παραμύθια  που της κέντρισαν ιδιαίτερα το ενδιαφέρον κι επιλέχθηκαν να μελετηθούν περιλαμβάνεται και  «Η παράξενη παρέα του Ορφέα» του δημοσιογράφου Βασίλη Κάργα, που κυκλοφορεί από τον εκδοτικό οίκο ΛΙΒΑΝΗ με εικονογράφηση της Παναγιώτας Καρτσακάλη.

Δημοσιεύουμε το σχετικό κείμενο της εξαιρετικής μελέτης-ανάλυσης του παραμυθιού «Η παράξενη παρέα του Ορφέα»

Α. Θεματολογία-Περιεχόμενο

Το αφήγημα πραγματεύεται την δύναμη της μουσικής αλλά και την αξία της φιλίας, της συντροφικότητας καθώς και την αποδοχή της διαφορετικότητας: μια παράξενη και ετερόκλητη συντροφιά φτάνοντας μέχρι τη Θράκη γνωρίζει τον Ορφέα, o

οποίος με το τραγούδι και τη λύρα του ασκεί επάνω τους καταλυτική επίδραση

Β. Αφηγηματικοί τρόποι

Ο βασικός αφηγηματικός τρόπος είναι η αφήγηση σε γ' πρόσωπο και μόνο σε ένα σημείο εντοπίζουμε την ευθεία παράθεση των λόγων των χαρακτήρων (Όλοι τον ρωτούσαν: “Γάλλος;”/Κι απαντούσε: “Πορτογάλος”).

Γ. Αφηγητής και εστίαση

Η αφήγηση γίνεται διά στόματος ενός τριτοπρόσωπου, παντογνώστη, ετεροδιηγητικού και εξωδιηγητικού αφηγητή με μηδενική εστίαση.

Δ. Χαρακτήρες

Στο αφήγημα πέρα από τον Ορφέα, η παρουσία του οποίου γίνεται αισθητή ήδη από τον τίτλο του έργου, λαμβάνουν μέρος αρκετοί χαρακτήρες με ίση συμμετοχή στην ιστορία. Πρόκειται για την παρέα του Ορφέα, όπως δηλώνεται και στον τίτλο, και οι οποίοι στο σύνολό τους είναι προσωποποιημένα ζώα: ένα καγκουρό, ένας παπαγάλος, μια καμήλα, μια χελώνα, ένας ουρακοτάγκος, ένα τζιτζίκι, μια αρκούδα και μια γάτα. Όλοι τους επίπεδοι, καθώς παρουσιάζονται με ένα και μοναδικό χαρακτηριστικό (το καγκουρό δε λέει το ρο, ο παπαγάλος τονίζει την πορτογαλική καταγωγή του, η καμήλα μασάει συνεχώς μήλα, η χελώνα προσέχει την εμφάνισή της, ο ουρακοτάγκος χορεύει μόνος, το τζιτζίκι είναι πολύ φλύαρο, η αρκούδα ασχολείται με τη συγγραφή, ενώ η γάτα με τη ζωγραφική).

Ωστόσο οι χαρακτήρες στην πορεία της ιστορίας και μετά τη γνωριμία με τον Ορφέα παρουσιάζουν εξέλιξη ( το καγκουρό λέει το ρο, ο παπαγάλος αυτοβαφτίζεται Γάλλος, η καμήλα σταματά να τρώει, η χελώνα εγκαταλείπει την αισθητική και συμμετέχει σε αγώνες ράλι, ο ουρακοτάγκος χορεύει σε μπαλέτο, το τζιτζίκι τραγουδάει στη σκάλα του Μιλάνου και συνεργάζεται με τον Παβαρότι, η αρκούδα παίρνει το πρώτο βραβείο και οι πίνακες της γάτας φιλοξενούνται στο Λούβρο).

Μέσα σ' αυτό το ευεργετικό κλίμα των αλλαγών προστίθενται και τρεις ακόμη χαρακτήρες [ένας αργός πελαργός, που στο άκουσμα της μουσικής αποκτά ταχύτητα αεροπλάνου, ένας κροκόδειλος, που, ενώ φοβόταν το φεγγάρι, γίνεται αστροναύτης κι ένας σκαντζόχοιρος, τα αγκάθια του οποίου δε φαίνονται να τσιμπάνε  (σκαντζόχοιρος με τζελ)].

Αξίζει να σημειώσουμε το γεγονός ότι η παρουσία του Ορφέα μέσα στο κείμενο περιορίζεται στους εξής στίχους: Η παράξενη παρέα/συναντάει/ τον Ορφέα/και τους άλλαξε τη μοίρα/τραγουδώντας με τη λύρα. Ο Ορφέας, το γνωστό μυθικό πρόσωπο με το οποίο γίνεται άμεση σύνδεση (υποδεικνύεται άλλωστε και στο οπισθόφυλλο), έχοντας υπ' αυτήν την έννοια κατοχυρωμένη τη δική του αξία, γίνεται το μέσο που προωθεί την εξέλιξη των υπόλοιπων χαρακτήρων.

Ε. Χώρος και χρόνος

Το αφήγημα αρχίζει με τη γνωστή εναρκτήρια φράση των παραμυθιών, “Μια φορά κι έναν καιρό”, προσδίδοντας μία αοριστία στο χρόνο κατά τον οποίο λαμβάνει χώρα η ιστορία: κάποτε στο παρελθόν, στοιχείο στο οποίο συνηγορεί και η συστηματική σχεδόν χρήση παρελθοντικών χρόνων (μόνο τρεις τύποι σε όλο το αφήγημα δίνονται σε ενεστώτα (ιστορικό) και ίσως να μην είναι τυχαίο ότι τους εντοπίζουμε στις σκηνές γνωριμίας και αποχαιρετισμού με τον Ορφέα (η εμπειρία της ευεργετικής επίδρασης της μουσικής αποκτά διαχρονικότητα, μεταφέρεται στο “αέναο γίγνεσθαι”). Ως προς το χώρο, κι ενώ αρχικά δεν υπάρχει κάποια καταγραφή του, στην πορεία γίνεται αναφορά στην Κερκίνη (μια χελώνα με μπικίνι/κολυμπούσε στην Κερκίνη), ενώ στο μέσο σχεδόν της ιστορίας γίνεται αναφορά στη Θράκη (κουβεντιάζαν με μεράκι/κι είχαν φτάσει ως τη Θράκη). Βλέπουμε συνδυασμό λοιπόν  αναφοράς σε πραγματικά τοπωνύμια με χρονική αοριστία.

ΣΤ. Γλώσσα

Ο λόγος απλός και εικονοπλαστικός με χαρακτηριστικό του τη συχνή αναφορά σε τοπωνύμια (Γαλλία, Πορτογαλία, Κερκίνη, Μπαλί, Θράκη, Σκάλα του Μιλάνου) και υπαρκτά πρόσωπα (Ορφέας, Παβαρότι, Γκαγκάριν), στοιχεία που σαφώς χρειάζονται διευκρίνιση σε ένα μικρό παιδί. Αξίζει να σημειωθεί ότι, προκειμένου να τονιστεί το περιεχόμενο κάποιων περιορισμένων σε αριθμό λέξεων, δίνονται με πολύ μεγαλύτερη  γραμματοσειρά ή και απομονώνονται από τις άλλες (βλ. Παράρτημα Β, εικόνες 80-86 ) Μεταξύ αυτών οι λέξεις φιλία και μουσική, την αξία των οποίων πραγματεύεται το αφήγημα. Η αφήγηση γίνεται σε τρίτο πρόσωπο, με μία φορά ωστόσο να γίνεται αποστροφή στον μικρό αναγνώστη/ακροατή σ' ένα πλαίσιο επικοινωνίας μαζί του (Ήταν κι ένας παπαγάλος/από σένα πιο μεγάλος). Σε γενικές γραμμές ο λόγος διαμορφώνει ένα ευχάριστο και ζωντανό ύφος καθιστώντας την ιστορία προσιτή στο μικρό παιδί.

Ζ. Πλοκή/Δομή

Το αφήγημα διαθέτει απλή πλοκή με ευθύγραμμη παρουσίαση των γεγονότων. Ειδικότερα το σχήμα πλοκής της θα μπορούσε να έχει ως εξής:

α. Πρόλογος/Ισορροπία: ετερόκλητοι χαρακτήρες γίνονται μια συντροφιά

β. Ανατροπή: η παρέα φτάνει στη Θράκη και γνωρίζει τον Ορφέα.

γ. Κορύφωση: η γνωριμία με τον Ορφέα επιδρά καταλυτικά στον καθένα απ' αυτούς,

που γίνονται ακόμη περισσότεροι.

δ. Επίλογος/Ισορροπία: όλοι μαζί αναγνωρίζουν την αξία της φιλίας αλλά και της

μουσικής.

Η. Φανταστικά και πραγματικά στοιχεία

Το αφήγημα υιοθετώντας την εναρκτήρια φράση του παραμυθιού μας οδηγεί  σε άμεση σύνδεση μαζί του. Κατά τα άλλα ωστόσο έχει ρεαλιστικό περιεχόμενο, καθώς απουσιάζει το μαγικό/εξωλογικό στοιχείο. Τα ζώα αποδίδονται προσωποποιημένα με

ανθρώπινες συνήθειες. Ακόμη και η αλλαγή τους μετά τη συνάντηση τους με τον Ορφέα και το άκουσμα του τραγουδιού του, αποδίδει με πολύ συμβολικό τρόπο τον καθοριστικό ρόλο που διαδραματίζει η μουσική στην ψυχοσύνθεση του ατόμου. Πρόκειται για ένα επώνυμο παραμύθι.

Θ. Εικονογράφηση

Παρατηρούμε πλούσια εικονογράφηση, με τους χαρακτήρες να είναι αναγνωρίσιμοι και την παρουσίαση των εικόνων να γίνεται με την οπτική προσώπου που δε μετέχει στην ιστορία. Χαρακτηριστικό της διάταξής του κειμένου είναι ο τονισμός κάποιων λέξεων, στοιχείο που έχει ήδη επισημανθεί, αλλά και σε μια περίπτωση (εικόνα 86) προσαρμόζεται στα στοιχεία της  εικόνας. Οι εικόνες λειτουργούν συμμετρικά προς το κείμενο αποδίδοντας τις πληροφορίες που αυτό παρέχει, ενώ το ύφος που διαμορφώνουν θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ευχάριστο, χαρούμενο και ίσως σε κάποια σημεία λυρικό, σίγουρα όμως όχι κωμικό.

Ι. Στοιχεία ποιητικής

Το κείμενο δίνεται σε 17 στροφές και 3 δίστιχα, με τις στροφές, αν και κατά βάση τετράστιχες, να παρουσιάζονται σε κάποιες περιπτώσεις με 5 στίχους, καθώς απομονώνονται σ' αυτές συγκεκριμένες λέξεις (π.χ. 1η στροφή (5 στίχοι): Μια φορά κι έναν καιρό,/ήταν ένα καγκουρό/που 'πινε πολύ νερό,/μα δεν έλεγε το/”Ρο”, 2^ος στροφικός σχηματισμός (2 στίχοι): ήταν κι ένας παπαγάλος/από σένα πιο μεγάλος, 4^η στροφή (4 στίχοι): Ήτανε και μια καμήλα/που μασούσε όλο μήλα,/μια χελώνα με μπικίνι/κολυμπούσε στην Κερκίνη, 8ος στροφικός σχηματισμός (φαινομενικά 3 στίχοι, προερχόμενοι ωστόσο από ένα δίστιχο): Κουβεντιάζαν με μεράκι/κι είχαν φτάσει ως/ τη Θράκη, 13η στροφή (4 στίχοι): Και το φλύαρο τζιτζίκι/τραγουδούσε σαν σοπράνο/και του κλείσαν συναυλία/μες τη Σκάλα του Μιλάνο, 16η στροφή (4 στίχοι): Το γατάκι απ' το Μπαλί/ζωγραφίζει σαν Νταλί/και το κάλεσαν στο Λούβρο/με τον φίλο του τον Μούργο, 20η στροφή και τελευταία (4 στίχοι): Μπήκαν στο λεωφορείο/και τραγούδαγαν με μπρίο,/της Φιλίας το ταξίδι/στην καρδιά τους είναι ήδη.).

Με εξαίρεση την 1η στροφή (Μια φορά κι έναν καιρό,/ήταν ένα καγκουρό/που 'πινε πολύ νερό,/μα δεν έλεγε το/”Ρο”) και κάποιους μεμονωμένους στίχους (Άκουσε το καγκουρό/κι είπε καθαρά το “ρο”) που δίνονται σε επτασύλλαβο στίχο και άλλους σε εννιασύλλαβο (π.χ. Κι είδαν έναν ουρακοτάγκο ή Ερωτεύτηκε η καμήλα, με τον τελευταίο ωστόσο να διορθώνει την παράκαμψη μέσω της συνίζησης), σε όλες τις υπόλοιπες στροφές το κείμενο είναι γραμμένο σε οκτασύλλαβους στίχους.

Διαπιστώνουμε ακόμη την ύπαρξη τροχαϊκού μέτρου, που τηρείται σχεδόν απόλυτα με κάποιους λίγους παρατονισμούς (π.χ. Μια φορά κι έναν καιρό/ήταν ένα καγκουρό/που 'πινε πολύ νερό,/μα δεν έλεγε το/”Ρο”, Ήταν κι ένας παπαγάλος/από σένα πιο μεγάλος, Κουβεντιάζαν με μεράκι/κι είχαν φτάσει ως τη Θράκη, Ερωτεύτηκε η καμήλα/και του χάρισε τα μήλα/κι η χελώνα, σταρ μεγάλη, πήγε σε αγώνες ράλι. ).

Όπως γίνεται εμφανές και από τα δοθέντα ήδη παραδείγματα, στο κείμενο γίνεται χρήση της ζευγαρωτής ομοιοκαταληξίας, άλλοτε απλής και άλλοτε πλούσιας   (π.χ. Μια φορά κι έναν καιρό,/ήταν ένα καγκουρό/που 'πινε πολύ νερό,/μα δεν έλεγε το/”Ρο”, Ήτανε και μια καμήλα/που μασούσε όλο μήλα,/μια χελώνα με μπικίνι/κολυμπούσε στην Κερκίνη). Ωστόσο μέσα στο έργο εντοπίζουμε και κάποιες στροφές (4), στις οποίες έχουμε χρήση της πλεχτής ομοιοκαταληξίας, κατά το ήμισύ της ωστόσο (π.χ. Και το φλύαρο τζιτζίκι/τραγουδούσε σαν σοπράνο/και του κλείσαν συναυλία/μες τη Σκάλα του Μιλάνο, Ο μικρός ουρακοτάγκος/χόρευε σαν τα Μπολσόι,/τον καλέσαν στο μπαλέτο/κι ήρθε κι όλο του το σόι.)

Από τα σχήματα λόγου, να επισημάνουμε τις συνηχήσεις φωνηέντων, τις πολύ συχνές παρηχήσεις του “ρ”και του “λ” αλλά και άλλων κατά περίπτωση συμφώνων ( π.χ. Μια φορά κι έναν καιρό,/ήταν ένα καγκουρό/που 'πινε πολύ νερό,/μα δεν έλεγε το/”Ρο”, Ερωτεύτηκε η καμήλα/και του χάρισε τα μήλα/κι η χελώνα, σταρ μεγάλη, πήγε σε αγώνες ράλι , Το γατάκι απ' το Μπαλί/ζωγραφίζει σαν Νταλί/και το κάλεσαν στο Λούβρο/με τον φίλο του τον Μούργο).

Αναφορικά με τα σχήματα που σχετίζονται με τη σημασία των λέξεων, πέρα από τις προσωποποιήσεις των ζώων, αξίζει να επισημάνουμε κάποιες λιγοστές παρομοιώσεις: (χόρευε σαν τα ...Μπολσόι, ζωγραφίζει σαν Νταλί, ένιωσε σα τον ...Γκαγκάριν) αλλά και τις αντίθετες εικόνες που προκύπτουν στα νέα χαρακτηριστικά κάποιων ηρώων μετά τη γνωριμία τους με τον Ορφέα. (π.χ. Ένας πελαργός αργός,/που πετούσε από πάνω,/άκουσε τη μουσική/κι έγινε... αεροπλάνο.).

Σε γενικές γραμμές ο Βασίλης Κάργας με τη μουσικότητα του λόγου του, στον οποίο συνυφαίνει πληθώρα εικόνων με αταίριαστα στοιχεία, διαμορφώνει ένα ευχάριστο και χαρούμενο κλίμα μέσα από το οποίο ο μικρός αναγνώστης/ακροατής έρχεται σε επαφή με την αξία της μουσικής, της φιλίας, της αποδοχής του διαφορετικού, αξιοποιώντας μάλιστα την παιδική ματιά στα πράγματα.

INFO:

Τ.Ε.Π.Α.Ε. Α.Π.Θ.

Π.Μ.Σ. «ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ ΤΗΣ ΑΓΩΓΗΣ»

ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗ:

«ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΚΗ ΓΡΑΦΗ ΓΙΑ ΤΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ»

ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ:

ΕΜΜΕΤΡΕΣ ΣΥΓΧΡΟΝΕΣ ΑΦΗΓΗΣΕΙΣ ΓΙΑ ΠΑΙΔΙΑ:

ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ-ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΕΣ-ΘΕΜΑΤΙΚΕΣ

Δεληγεώργη Τριανταφυλλιά

Επιβλέπων καθηγητής: Καρακίτσιος Ανδρέας

Τριμελής επιτροπή:

Καρακίτσιος Ανδρέας, Κανατσούλη Μένη, Ακριτόπουλος Αλέξανδρος

Θεσσαλονίκη, Αύγουστος 2020

http://ikee.lib.auth.gr/record/323711/files/GRI-2020-29029.pdf